Vijf vormen van reflectie in creatieve praktijken

Hoe reflecteer je op de verassingen die je als maker tijdens het maken krijgt?

Linda Candy doet onderzoek naar de rol van reflectie in creatieve praktijken. Zij doet dit vanuit het perspectief van de makers. Op grond van haar onderzoek komt zij tot de vijf vormen van reflectie, waarbij zij ‘reflection-on-surprise’ als specifiek voor makers ziet.

Reflecteren is een proces van denken dat betrekking heeft op een actie, op iets dat wordt gedaan. Dit denken en doen kan integraal plaatsvinden, bijvoorbeeld tijdens het maken. Maar ook achteraf kan aan reflectie worden gedaan. Schön maakte in zijn vroege werk al onderscheid tussen deze varianten: ‘reflection-in-action’ en ‘reflection-on-action’. Beide vormen kwam hij tegen in de professionele beroepspraktijken die hij onderzocht. Hij merkte daarbij op dat reflectie altijd een educatieve bijdrage levert: er kan iets van worden opgestoken, er kan mee voorwaarts worden gegaan.

For Schön the entire business of reflective practices, whether it is reflection before action, in the very moment of action or reflection sometime after the action, is central to the way practitioners deal with uncertain, unique, unstable, conflicting situations. They are most likely to initiate reflection when uncertain as how to move forward, and the attribute that marks out the highly expert professional practitioner is knowing what kind of thinking process will help.  – (Candy, p40).

Linda Candy onderzoekt specifiek de rol van reflectie in creatieve praktijken, waarbij zij steunt op het werk van Schön. In haar boek The Creative Reflective Practitioner beschrijft zij hoe zij werkt vanuit het perspectief van de makers, met wie zij gesprekken heeft gevoerd en hoe zij interviews heeft gedaan. Op grond van dit werk komt zij tot de volgende vijf varianten van reflectie, waarbij zij de laatste vorm – ‘reflection-on-surprise’ – als specifiek voor makers ziet.

Reflection for action. Nagegaan wordt wat nodig is om aan een werk te beginnen, kaders nagaan, mogelijkheden doordenken, dingen klaarleggen, iets voorbereiden, etc. Deze vorm van reflectie komt vooral voor bij de wat grotere projecten, bij het werken in opdracht of wanneer er iets wordt gemaakt met of voor publiek.

Reflection in the making moment. Dit is een vorm van reflectie die bij Schön onder noemer valt van ‘reflection-in-action.’ Tijdens het maken vinden voortdurend momenten van reflectie plaats, soms heel kort, soms wat langer. Bijvoorbeeld bij het experimenteren met materiaal. Vaak worden een soort van ‘loops’ doorlopen: iets uitproberen, kijken wat er gebeurt, iets uitproberen, verschuiven, kijken, weer proberen. In de creatieve praktijk is dit een vorm van reflectie die heel veel voorkomt en waar makers soms hun eigen werkwijzen voor hebben ontwikkeld.

Non-reflective actions. Dit zijn activiteiten waarbij het denken en doen niet van elkaar te scheiden zijn. Bijvoorbeeld wanneer een maker helemaal opgaat in het werk, in een ‘flow’ zit en elk gevoel van tijd en plek verliest. Activiteiten kunnen voor de maker als vanzelfsprekend voelen en als ‘gewoon’ worden bestempeld. Ook wordt gerefereerd naar het begrip ‘intuïtie’: ‘Ineens wist ik het!’ Candy geeft aan dat in beide gevallen er toch meer te ontdekken valt, want er gaat altijd iets aan vooraf. Een emotionele ‘push’, een esthetische overweging, een vorm van ‘reflection-for-action.’ Wat roept deze niet-reflective activiteiten op?

Reflection at a distance. Dit is een vorm van reflectie die Schön plaatst onder noemer ‘reflection-on-action.’ Het werk is gedaan en er wordt teruggeblikt op wat er is gebeurd en hoe iets is gegaan. Deze vorm van afstand nemen kan ook worden gebruikt om het werk in een andere context te bespreken of vanuit andere perspectieven, waarbij ook derden betrokken kunnen zijn.

Reflection-on-surprise. Deze vorm van reflectie is vrij specifiek voor het werken in creatieve praktijken. Dit wil niet zeggen dat verrassingen in andere professionele praktijken niet voorkomen, maar dat zij in een creatieve setting vaak anders en meer worden gewaardeerd. Makers zijn juist op zoek naar de dingen die ze nog niet weten en worden graag verrast in het creatieve proces. Ze zijn ontvankelijk voor de ‘cadeautjes’ die zij onverwacht krijgen, ook al kan later blijken dat deze niet bruikbaar zijn. Om dit af te wegen is een vorm van reflectie nodig, die wordt getriggerd door het onverwachte element.

 


Lees ook: hoe reflecties en vormen van documentatie een rol spelen in praktijkonderzoek

Of verdiep je: in hoe Schön werkte aan een ‘reflectieve kennisleer’

Bronnen:

  • Linda Candy (2019). The Creative reflective practitioner. Routledge, London and New York.
  • Donald A. Schön (1983) The Reflective Practitioner: How Professionals Think In Action. Basic Books.